„Ostatnia podróż” – podsumowanie projektu

„Mistrz tradycji” zadanie w ramach ministerialnego programu Kultura ludowa i tradycyjna gości na tej stronie już po raz piąty. Tym razem tematem przewodnim są pieśni pogrzebowe. Projekt „Ostatnia podróż” trwał od kwietnia do grudnia 2022 r. polegał na nauce pieśni w bezpośrednim przekazie.

Żegnanie zmarłego. Z albumu rodzinnego Krystyny Rowińskiej.

 

W przeciągu stuleci śmierć w szczególny sposób łączyła lokalną społeczność. Zanim nie pojawiły się powszechnie zakłady pogrzebowe, zwłoki znajdowały się w domu. Dokładnie trzy dni odbywało się czuwanie i trwało aż do momentu wyprowadzenia z domu ciała. Było to rzeczywiste pożegnanie – zmarłego z domem i domownikami, a także sąsiadów i bliskich ze zmarłym.

Według tradycji zwłoki ani na chwilę nie były zostawiane same. W trzydniowym obrzędzie ogromną rolę odgrywały modlitwy i pieśni. Towarzyszyły kolejnym etapom pogrzebu. Wykonywane w czasie czuwania i pochówku miały (i nadal mają) pomóc zmarłemu w przejściu ze świata żywych do świata umarłych, a także zapewnić mu zbawienie. A skoro pogrzeb jest formą pożegnania z postacią cielesną człowieka, śpiewy wyrażały uczucia pozostawionych przez niego bliskich, a także uczucia zmarłego – według wrażliwości żyjących. Często śpiewa je śpiewak pogrzebowy w imieniu osoby zmarłej, która już nie może nic powiedzieć, czyli w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Ostatnie słowa zmarłego (np. „Chrystus Pan jest mój żywot”)  to pożegnanie z rodziną i najbliższymi, różne przestrogi, czasem żałowanie krótkiego życia na ziemi.

Pieśni pogrzebowych było dużo, a ich teksty były długie, kilkudziesięciozwrotkowe. Musiało ich „wystarczyć” na wielogodzinne czuwanie przy zmarłym, na emocjonalne uspokojenie, pogodzenie się z nieuniknionym – z bliską śmiercią. Równy, spokojny, często monotonny śpiew modlitewny był jednocześnie ukojeniem bólu najbliższych.

Zbiory Krystyny Rowińskiej.

 

Współcześnie, przy znacznie skróconym kontakcie żywych z ciałem zmarłego, zbiorowe wykonywanie, a tym bardziej znajomość pieśni pogrzebowych straciła na znaczeniu. Potrzebne są przedsięwzięcia, które podtrzymają tę wielowiekową tradycję i zabezpieczą ją – do czasów, kiedy ludzie zdecydują się powrócić do osobistego przeżywania (a nie głównie relacjonowania), poszczególnych etapów swojego życia, w tym także tego ostatniego z ziemskiego padołu. Zabezpieczeniem tej ciągłości w czasie najnowszym zajęła się Małgorzata Makowska, śpiewaczka, folklorystka i badaczka niematerialnego dziedzictwa Suwalszczyzny. Mistrzynią była ponownie Krystyna Rowińska (lat 76) śpiewaczka ludowa z Nowinki, członkini zespołu Modry Len. Tak to dzięki formule „mistrz-uczeń” zapewniona zostaje ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego naszego regionu.

Zarejestrowane zostały pieśni śpiewane tradycyjnie w domu podczas czuwania przy ciele zmarłego oraz te towarzyszące kościelnemu obrządkowi pochówku. Nagrania udostępniono w dziale Zespoły folklorystyczne regionu, bezpośredni link tutaj.

 

Krystyna Rowińska i Małgorzata Makowska, nagrania i archiwa. Nowinka, 2022

 

Śmierć – pewnik każdego człowieka. Tak oczywista, a jednak ciężko ją oswoić. Czy jest zaraźliwa? Chyba nie, ale lepiej o niej za często nie myśleć, bo jeszcze poczuje, że ją zapraszam…

W moim dzieciństwie tak się zdarzyło, że często bywałam na pogrzebach. Niewiele rozumiałam, ale czas pożegnania zmarłego był dla mnie bardzo mistyczny. Mimo ogromnego smutku i żalu widziałam dużo piękna. To taki moment, gdzie się już niczego nie udaje. Czas zatrzymany na byciu tu i teraz.  Obecnie obrzęd pożegnania zmarłego bardzo mocno się zmienił, zwłaszcza w miastach. Jest tak ekskluzywnie, dostojnie, gra muzyka z głośnika, nie słychać już uderzeń piasku o drewniane wieko trumny, bo już coraz częściej trumnę zastępuje urna. Całe pożegnanie trwa bardzo szybko. Z tęsknoty za tym zatrzymaniem postanowiłam przyswoić repertuar pogrzebowy, bo on całkowicie nie pozwala na pośpiech.

Małgorzata Makowska

 

 

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego

Top