Polonez

Polonez kończący Mickiewiczowski poemat Pan Tadeusz, był to najsłynniejszy i najpopularniejszy taniec staropolski wszystkich warstw społecznych.  Dla uroczystego kroku, wspaniałego stroju, przyjęty był  ówcześnie przez niemal wszystkie stolice Europy; od niego rozpoczynały się wszystkie bale.

Finał poloneza w widowisku „Kochajmy się” w wyk. ZPiT „Suwalszczyzna”, 2010. Fot. K. Mierzejewski

Pierwotnie nazwy poloneza to chodzony, pieszy, wolny, równy, okrągły, starodawny, staroświecki i inne. Nazwa polonez utrwaliła się dopiero w XVIII wieku za granicą, co miało związek, z włączeniem go do ówczesnej barokowej suity dworskiej, szczególnie pielęgnowanej na dworze francuskim. Wraz z modą na „francuszczyznę” taniec ten powrócił do Polski pod nazwą polonez (fr. dance polonaise — taniec polski ), w ostatecznie wykrystalizowanej formie.

Pochodzenie i charakterystyczne cechy poloneza przybliża dr Tomasz Nowak:

Najstarsze pochodzenie [wśród tańców narodowych — przyp. red.] wykazuje polonez, którego źródeł należy szukać w dość powszechnej na świecie formacji korowodu. Formacja ta zakłada czyjeś przewodnictwo, a często wręcz wewnętrznych układ hierarchiczny, w którym ważniejsi postępuję przed mniej ważnymi, a starsi przed młodszymi. Nacisk położony jest w tym tańcu na przesuwanie się w płaszczyźnie, a przodownictwo jednego z tancerzy na skraju pozwala mu wywieść „grupę ze ścisłej formacji koła i przeprowadzić ją do innych form, jak spirala i serpentyna” lub wręcz na „przeprowadzenie grupy do innego miejsca” [za: F.Lange]. Począwszy od źródeł starożytnych (tańce procesyjne), aż po wyniki współczesnych badań antropologicznych (tańce ceremonialne zarówno w funkcji religijnej, jak i społecznej) możemy podać wiele przykładów tego typu tańców. […]

Tańce korowodowe […] przywędrowały na ziemie polskie z zachodu Europy, utrwalając się najpierw na Śląsku, a następnie rozpowszechniając się na terenie całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Należy jednak pamiętać, że istotne znaczenie miały również lokalne wzorce kultywowane zarówno wśród chłopstwa jak i warstwy szlacheckiej (szczególnie wskazać należy proste tańce chodzone stosowane m.in. podczas obrzędu weselnego) [podkr. red.].

Po utracie niepodległości przez Polskę, w sytuacji zagrożenia utratą tożsamości, polonez zyskuje na znaczeniu, staje się elementem obowiązkowym wszelkich okazji tanecznych, wchodząc także na deski tworzącej się sceny narodowej oraz muzyki salonowej.

Polonez w europejskiej tradycji salonowej

Na niemieckich dworach w poloneza tańczono na cześć damy, dla której wydano bal, polonez bywał także formą przywitania gości. Podobnie było, gdy przyjął się w całej Europie- od Wiednia do Sankt-Petersburga, był pierwszym tańcem na wszelkich imprezach w wyższych sferach, tak jak np. na balu kostiumowym wydanym 6 czerwca 1844 roku na cześć cara. Jest to okres, z którego zachowały się opisy balów, na których „kroczono jakby w procesji” oraz tańczono figury takie, jak para w lewo, para w prawo, mosty, wachlarze, przeprowadzenie partnerki. (Marta Guzy, Polskie tańce narodowe)

Polonez w widowisku „Bal w Resursie Obywatelskiej 1914 r.”, ZPiT Suwalszczyzna, 11.11.2015.

Charakter tego tańca ukazuje dostojeństwo i powagę stanu szlacheckiego. Jak pisał cudzoziemiec Guebriant: „Nie znam tańca, który by do tego stopnia łączył uprzejmość, powagę i przyjemność”. Tak i polonez w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza był nie tylko znakiem rozpoczęcia uroczystości zaręczyn Tadeusza i Zosi. Był wyrazem dumy narodowej Polaków i ich triumfalnego pochodu ku wolności.

I szły pary po parach hucznie i wesoło,
Rozkręcało się, znowu skręcało się koło,
Jak wąż olbrzymi, w tysiąc łamiący się zwojów;
Mieni się cętkowata, różna barwa strojów
Damskich, pańskich, żołnierskich, jak łuska błyszcząca,
Wyzłocona promieńmi zachodniego słońca
I odbita o ciemne murawy węzgłowia.
Wre taniec, brzmi muzyka, oklaski i zdrowia!

(A. Mickiewicz, Księga XII – Kochajmy się!)

Praktyka:

Zespół Pieśni i Tańca „Suwalszczyzna”

Własną godną reprezentację lokalnej i zarazem narodowej kultury i tradycji Zespół Pieśni i Tańca „Suwalszczyzna” prezentował wielokrotnie w ciągu prawie 65 swojej historii. Warto zaznaczyć dwa ostatnie wykonania tego tańca:

• polonez Alla polacca, na podstawie Poloneza As-dur op. 53 Fryderyka Chopina (muzyka w aranżacji Krzysztofa Krzesickiego na kapelę salonową, choreografia Jarosław Wojciechowski) — w widowisku taneczno-teatralnym „Kochajmy się” na motywach poematu Adama Mickiewicza Pan Tadeusz. Premiera widowiska odbyła się 11 listopada 2010 roku. Rejestracja wideo:
  
  

  Polonez w wykonaniu ZPiT Suwalszczyzna, lekcja edukacyjna dla uczniów w sali granatowej ROKiS, 2010 r.

  
  

• polonez w widowisku taneczno-teatralnym „Bal w Resursie Obywatelskiej 1914 r”, ukazujący kontekst społeczno-towarzyskiego funkcjonowania tego tańca na balu mieszczańsko-ziemiańskim przez I wojną światową. Premiera widowiska — 11 listopada 2015 r., choreografia Jarosław Wojciechowski, aranżacja muzyczna Krzysztof Krzesicki.

Polonez w czasie balu — rekonstrukcji Balu w Resursie Obywatelskiej w Suwałkach z 1914 r. ZPiT „Suwalszczyzna”, 6.11.2015.

Na twarzach tańczących maluje się słuszna Duma narodowa.

Wszystkie zdjęcia ilustrujące artykuł są autorstwa Krzysztofa Mierzejewskiego.

Źródła:

1. M. Guzy, Polskie tańce narodowe, Kraków 2003 [link, dostęp 25.12.2015]
2. T. Nowak, Polskie tańce narodowe [mps]
3. R. Lange, O istocie tańca i jego przejawach w kulturze, Kraków 1988
4. L. Turska, Krótki zarys historii tańca i baletu, Kraków 1983