O regionie

stroj-Gerson-SuwalkiSuwalszczyzna jest odrębnym obszarem etnokulturowym, czytelnie odróżniającym się od wszystkich sąsiednich regionów. Od południa graniczy na Biebrzy z Podlasiem, od południowego wschodu z jednym z regionów Białorusi — tzw. Rusią Litewską lub Czarną Rusią (Grodzieńszczyzną); od północy i północnego wschodu z dwoma litewskimi regionami kulturowymi: Dzukiją i Sudowią (zwaną też Suvalkiją). Zachodnia granica Suwalszczyzny przebiega rubieżą wytyczoną jeszcze w 1422 r., rozdzielającą wówczas państwo krzyżackie i Wielkie Księstwo Litewskie. Pomimo przemian historycznych (państwo krzyżackie przeistoczyło się w Prusy Książęce, a następnie w Prusy Wschodnie, zaś Suwalszczyzna w latach międzywojennych znalazła się w II Rzeczpospolitej) granica wytyczona w XV wieku przetrwała aż do roku 1945, rozdzielając Suwalszczyznę od również kulturowo zróżnicowanych wschodnich Mazur.

Suwalszczyzna jest obszarem wielokulturowym. Przez ostatnie stulecia, oprócz polskiej tradycji północnomazowieckiej, litewskiej, czarnoruskiej i mazurskiej (z czytelnymi elementami tradycji niemieckiej) — dochodziły tradycje Rosjan — staroobrzędowców i Żydów zamieszkujących do 1939 r. miasta i większe skupiska wiejskie. Ten historyczny konglomerat kultur wyraźnie występuje także na terenie Suwalszczyzny w gminach północnych (Szypliszki, Rutka-Tartak i częściowo Wiżajny), gdzie wykształciła się tradycja pogranicza kulturowego polsko-litewskiego; w pozostałych gminach (Raczki, Bakałarzewo, Filipów, Przerośl, Jeleniewo i wsie wokółsuwalskie) utrzymywała się tradycja źródłowo północnomazowiecka, ale w XIX i XX wieku czytelnie odrębna od północnego Mazowsza.

Tę wstępną charakterystykę sformułowaną przez prof. Mariana Pokropka, etnografa badającego region w latach 60/70. XX wieku, niech dopełni fragment wstępu do pracy doktorskiej G. Juzali, badającego polsko-litewskie pogranicza w folklorze muzycznym:

Polsko-litewskie pogranicza są bardzo specyficzne. Nie powstawały one — choć taki czynnik również istniał — z zetknięcia się różnych grup etnicznych (np. Kara­imów, Tatarów, Żydów, Rosjan i innych na Wileńszczyźnie, Żydów, Niemców, Pola­ków i Białorusinów na Suwalszczyźnie oraz Żydów, Niemców i Szkotów na Litwie Kowieńskiej), ale z rozpoczętej już w średniowieczu slawizacji ludności litewskiej: białorutenizacji na terenach Wileńszczyzny i zachodniej Białorusi lub polonizacji na te­renach Suwalszczyzny, Kowieńszczyzny i niektórych obszarach Wileńszczyzny. Ogół ludności, pomimo rzadko spotykanego zróżnicowania językowego, miał to samo po­chodzenie etniczne.

Kultura trzech polsko-litewskich pograniczy jest bardzo zróżnicowana i złożona. Rozmaite są czynniki określające świadomość narodową. Zdaniem badaczy proble­matyki etnicznej, najważniejszym z nich jest język. Jednak o ile na Suwalszczyźnie określa on, kto jest Polakiem, a kto Litwinem, o tyle sytuacja językowa na Litwie jest o wiele bardziej skomplikowana. Na tych obszarach świadomość narodowa i język, którym posługują się mieszkańcy na co dzień, nie pokrywają się. Tylko część Polaków litewskich używa polskiego jako języka domowego. Na Wileńszczyźnie tereny polskojęzyczne rozpościerają się na północ od Wilna, z centrum w Niemenczynie. Na tym obszarze występują liczne okolice szlacheckie (zaścianki), a ludność tam zamieszkała uważa się, i jest uważana przez swoich geograficznych sąsiadów, za szlachtę. Na południe, wschód i częściowo na zachód od Wilna miejscowi Polacy nie rozmawiają „na po domu” po polsku. Na co dzień posługują się miejscową gwarą białoruską, zwaną językiem „prostym”. Jednak i tutaj uogólnienie mogłoby wprowadzać w błąd – obok wsi chłopskich znajdujemy okolice szlacheckie, gdzie rozbrzmiewa piękna, śpiewna polszczyzna, i litewskie wyspy językowe. W rejonie trockim i koło Święcian występują również wioski trójjęzyczne, czyli takie, w których ludność posługuje się poprawnie trzema lokalnymi językami: polskim, białoruskim i litewskim. Na Kowieńszczyźnie, gdzie Polakami są prawie wyłącznie szlachta okoliczna (zaściankowa) lub obywatele (byli ziemianie), sytuacja jest prostsza. Polacy posługują się kulturalnym dialektem północnokresowym lub miejscową gwarą polską. Nie znajdujemy na wsi szlachciców-Litwinów w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Wiele osób mówiących „po prostu”, w okolicach Święcian, lub polską gwarą, koło Janowa, deklaruje się jednoznacznie jako Litwini, co może dać wyobrażenie o skomplikowanej świadomości etnicznej na tych terenach.

Wśród innych czynników przybliżających istotę zróżnicowania narodowego często znajduje się religia. Katolicyzm jest wspólną religią Polaków i Litwinów. Dla białoruskojęzycznych Polaków jest to najważniejsze kryterium własnej tożsamości narodowej. Czują się oni Polakami, gdyż są katolikami, są „polskiej wiary”, w opozycji do „ruskiego prawosławia”. Na Kowieńszczyźnie czynnik religijny nie jest już tak ważny, na Laudzie i w Kownie wśród Polaków znajdują się również wyznawcy kalwinizmu, a w Kiejdanach miejscowi Polacy do „polskich zabytków” wliczają też radziwiłłowski zbór.

Jak można z tego wywnioskować, wyznaczniki, które na innych obszarach mogą być przydatne do określenia narodowości, na Litwie są nieadekwatne. Tu znaczenie ma wyłącznie świadomość przynależności do określonego narodu, indywidualny wybór. Przypomina nam to, że nie wolno przenosić na te tereny obcych pojęć i porównywać polskości „Koroniarzy” oraz miejscowych Polaków, należy mieć natomiast na uwadze miejscowe wyznaczniki polskości. W czasie badań okazało się, że gdyby przyjąć tylko filologiczny punkt widzenia i zajmować się wyłącznie pieśniami śpiewanymi po polsku, trzeba by odrzucić niemałą część archaicznego, obrzędowego folkloru muzycznego. Pieśni tego typu są bowiem śpiewane w różnych wersjach językowych, bez względu na język, którym miejscowa ludność posługuje się na co dzień, a również stanowią część tradycji tamtejszych Polaków. Ten stan rzeczy przeczy sądowi wielkiego folklorysty, socjologa i etnologa Jana S. Bystronia, który pisał: „Od Litwinów pieśń nasza nic nie bierze. Język niezrozumiały nawet dla mieszkańców pogranicza, ostra linia granicy etnograficznej i polska przewaga kulturalna, zupełna wreszcie odrębność pieśni litewskiej w stylu i treści, powodują brak wpływów litewskich w pieśni pol­skiej”.

 

Źródła wiedzy:

Źródeł i opracowań o historii naszego regionu powstało wiele. Sporo w nich szczegółowych opracowań historycznych, omówień poszczególnych wątków dziejów miasta i regionu. Niniejsza strona skupia się na przede wszystkim na dziedzictwie kulturowym Suwalszczyzny, stąd szczególną uwagę poświęcimy wybranym publikacjom:

 

Materiały wydane w dziełach Oskara Kolberga z terenów Suwalszczyzny i regionów przyległych zostały zdigitalizowane przez Narodową Bibliotekę Cyfrową POLONA. Tomy „Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga” znajdują się na stronie www.polona.pl. Pośród nich znajdują się materiały dotyczące obszaru dzisiejszej Suwalszczyzny:

  • Oskar Kolberg, tom 28 (z podstawowymi w dziełach Kolberga informacjami na temat obecnej Suwalszczyzny. W nazewnictwie Kolberga: tom V – Mazowsze Stare; Mazury, Podlasie): http://polona.pl/item/14274554/11
  • Oskar Kolberg, tom 52: Białoruś – Polesie (zawierający m. in. sporo materiałów z terenów Grodzieńszczyzny nazywanej ongiś m.in. Rusią Czarną bądź Rusią Litewską. Materiały te są pokrewne dla opisów z południowo-wschodniej Suwalszczyzny): http://polona.pl/item/14274603/4
  • Oskar Kolberg, tom 53: Litwa (należy pamiętać, że w czasach Kolberga, w ówczesna gubernia suwalska swoją północną granicę opierała o lewy brzeg Niemna — m.in. lewobrzeżną część Kowna): http://polona.pl/item/14274606/8

Uwaga! Zaleca się (przy korzystaniu z każdego tomu) przejrzeć najpierw wstępy zamieszczone przed autorskim tekstem Kolbergowskim przez redaktorów „Dzieł wszystkich Oskara Kolberga”. Tytuły nadane własnoręcznie przez Kolberga mogłyby wprowadzić obecnego czytelnika w błąd, gdyż XIX-wieczne nazewnictwo regionalne nie zawsze przystaje do naszych współczesnych administracyjno-kulturowych podziałów.

Spis wszystkich wydanych tomów „Dzieł wszystkich” Oskara Kolberga, z odnośnikami do krótkich opisów ich zawartości, numery, lata wydania itd. oraz informacje o dostępności tomów do nabycia, został opracowany przez Instytut im. Oskara Kolberga w Poznaniu. Zachęcamy do przejrzenia — tutaj.

 

M. Pokropek, Ludowe tradycje Suwalszczyzny
Regionalny Ośrodek Kultury i Sztuki, Suwałki 2010

Kompendium wiedzy o materialnej kulturze ludowej i tradycjach muzycznych regionu. W stosunku do pierwszego (od dawna wyczerpanego i niedostępnego) wydania z 1979 r. wielokrotnie tu zwiększono materiał ilustracyjny, zarówno archiwalny, jak i współczesny i wyposażono je w aparat naukowy (skorowidze, zaktualizowaną i poszerzoną bibliografię).

Książka zawiera 12 rozdziałów: stan badań; architektura ludowa; meble i sprzęty domowe; strój ludowy; tkactwo; garncarstwo; kowalstwo; rzeźba ludowa i malarstwo (w tym najwybitniejsi twórcy regionu z lat 1970-2009, biogramy oraz ilustracje ich prac); plastyka obrzędowa; architektura sakralna. Aneks do książki stanowi rozdział „Muzyka ludowa Suwalszczyzny” autorstwa dr hab. Gustawa Juzali oraz dołączona płyta CD zawierająca reprezentatywne przykłady folkloru muzycznego regionu, wybrane z archiwum Radiowego Centrum Kultury Ludowej Polskiego Radia.

Publikacja ukazuje nie tylko stan przeszły ludowej tradycji regionu, ale także ciągłość istnienia wielokulturowej Suwalszczyzny aż po dzień dzisiejszy. Znajduje się tam porównanie i rozróżnienie między sztuką ludową Suwalszczyzny i regionów ościennych: północnego Podlasia, północno-wschodniego Mazowsza, północno-zachodniej Białorusi, południowo-zachodniej Litwy oraz wschodnich Mazur.

Publikacja i poprzedzające ją badania została dofinansowana w ramach 2-letniego grantu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Autor, profesor Marian Pokropek, jest etnografem, emerytowanym pracownikiem Zakładu Architektury Politechniki Warszawskiej.

Wybrane fragmenty są dostępne w działach GarncarstwoTkactwo i Twórcy ludowi.

 

Tomasz Nowak, Tradycje taneczne na Wileńszczyźnie do 1939 r.
Centrum Kultury Gminy Ełk, Straduny 2014

Książka przedstawia tradycje taneczne społeczności polskiej na Wileńszczyźnie w świetle badań terenowych oraz kwerend bibliotecznych, które autor przeprowadził w latach 1997-2001. Poruszane zagadnienie dotychczas nie było w sposób monograficzny opracowane w polskiej literaturze etnochoreologicznej. Książka identyfikuje obszar Wileńszczyzny i jego wyznaczniki historyczno-geograficzno-społeczne, a następnie szczegółowo omawia tradycje taneczne mieszkańców Wileńszczyzny funkcjonujące do wybuchu II wojny światowej, instrumenty używane przez kapele, zabawy: czółenko, przepiórka, jaszczur; charakterystyczne tańce takie jak kadryl wileński, lansjer, padespan, polka mazurka, kochaneczka, lawonicha, wasadula, sutkinis. Aneks obejmuje schematy wybranych tańców.

Publikacja została dofinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Autor, dr Tomasz Nowak, jest etnomuzykologiem, adiunktem w Katedrze Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Wiele informacji, cytatów i odniesień znajduje się w dziale Tańce / tańce plebejskie na Suwalszczyźnie, gdzie przywoływane są tradycje taneczne Suwalszczyzny i sąsiedniej Wileńszczyzny jako wspólnego terytorium zachodnich dzielnic I i II Rzeczypospolitej.

 

Tomasz Nowak, Taniec narodowy w polskim kanonie kultury. Źródła, geneza, przemiany
seria Studia et Dissertationes Instuti Musilcologiae Universtatis Varsoviensis Seria B, t. 22
Warszawa 2016

Książka rangi „ogólnopolskiej”, jednak mimo to ukazujemy ją w niniejszym spisie, ponieważ przystępność języka, bogactwo i kompletność materiału może sprawić, że niejeden jej czytelnik zainteresuje się tańcami polskimi i zapragnie pozostać w tym temacie na dłużej. Książka ukazuje panoramę dziejów kanonu polskich tańców narodowych, obejmującego współcześnie pięć gatunków: polonez, mazur, krakowiak, kujawiak, oberek. Jak powiada autor, kanon polskich tańców narodowych zaczął się kształtować za czasów królów saskich. Szczególnego znaczenia taniec nabrał w okresie rozbiorów, gdyż stał się nośnikiem tożsamości. Dla przykładu poloneza i mazura tańczono z różnym natężeniem we wszystkich trzech zaborach.

Więcej o książce piszemy tutaj. Jej  fragmenty niewątpliwie zasilą nasze informacje o poszczególnych tańcach praktykowanych na Suwalszczyźnie.

 

Gustaw Juzala, Semiotyka folkloru muzycznego pograniczy polsko-litewskich
Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Musica Iagellonica, Kraków 2007

Rozprawa doktorska opisująca ludową kulturę muzyczną pograniczy polsko-litewskich: Litwy Kowieńskiej, Wileńszczyzny i Suwalszczyzny, rozpatrywanej w kontekście obyczajowości i tradycji mieszkańców tych obszarów. Fascynujące opisy wpływu wielojęzyczności grup narodowościowych i etnicznych, analiza archaicznych gatunków folkloru śpiewanego. Materiał analizowany jest na wielu płaszczyznach: dialektów etnomuzycznych poszczególnych regionów (auksztockiego i dzukijsko-białoruskiego); stosunków między folklorem szlacheckim a chłopskim, kontekstów obrzędowych śpiewanych pieśni, wreszcie muzyka opisana jako znak sacrum.

Publikacja została dofinansowana ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Autor, dr hab. Gustaw Juzala-Deprati, jest muzykologiem, pracownikiem Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.

Wybrane fragmenty dot. sytuacji historyczno-językowej pograniczy polsko-litewskich można poczytać tutaj. Fragment charakteryzujący muzykę na polsko-litewskich pograniczach można znaleźć w dziale Muzyka (do czytania).

 

***

Na koniec tego krótkiego, ale jakościowo „wagi ciężkiej” spisu najważniejszej literatury dot. folkloru Suwalszczyzny, jaka powstała w ostatnim dziesięcioleciu — istotna dedykacja-informacja pochodząca z jednego z autorów, a odnosząca się do wszystkich wymienionych pozycji*:

Bardzo gorąco pragnę podziękować inicjatorowi wydawnictwa, Mirosławowi Nalaskowskiemu – spiritus movens wielu ekspedycji
dokumentujących tradycje muzyczne i taneczne Suwalszczyzny i Wileńszczyzny […]
(T. Nowak, Tradycje taneczne… Straduny 2014)

*żyjący nieco wcześniej Oskar Kolberg również znalazł sposób, aby podziękować Mirkowi.
W 1992 roku komisja pod patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego
przyznała Mirosławowi Nalaskowskiemu Nagrodę im. Oskara Kolberga
„Za zasługi dla kultury ludowej”

Niniejsza strona internetowa również powstała z inicjatywy naszego kolegi, konsultanta prawdy historycznej.

Top