Tkactwo

Historia

Tkaniny dwuosnowowe „dywany podwójne”

Tkaniny dwuosnowowe lub podwójne, mają ciekawą, wielowiekową historię. Występują na terenach Polski północno-wschodniej, obejmując zasięgiem część Mazur i Suwalszczyzny, Podlasie oraz wschodnie Mazowsze. Zostały one „odkryte” przez miłośników sztuki ludowej, dopiero w latach trzydziestych XX wieku, chociaż ich rodowód sięga głębokiego średniowiecza.

Istnieją spory wśród badaczy co do ich pochodzenia. Stawia się pytania, czy są to wytwory związane z jakąś bliżej nieznaną tradycją rzemiosła obcego pochodzenia, czy też są wytworem rodzimym. Jedni skłaniają się ku hipotezie, że ich kolebką jest Ruś, opierając się jednak jedynie na rekonstrukcji wykopaliskowych tkanin z X–XI wieku, bez zachowanych przykładów tego typu tkanin z późniejszych wieków. Inni wywodzą je z najstarszych tkanin starofińskich względnie szwedzkich, których rozkwit przypadał na XVI–XVII wiek, podkreślając identyczną technikę wykonania i surowiec , przy braku podobieństw w motywach ornamentacyjnych, charakterystycznych dla tkanin skandynawskich. Jeszcze inni przypuszczają, że na nasze ziemie przynieśli je tkacze obcego pochodzenia, którzy osiedlali się tutaj w XVIII i XIX wieku. Nordyckie pochodzenie tkanin dwuosnowowych przypisuje im Konrad Hahm, który odkrył w okresie międzywojennym, w Prusach Wschodnich (Mazury), najwcześniejsze zachowane tkaniny tego typu, z końca XVIII i początku XIX wieku. Na odkrytych tkaninach często występują polskie nazwy jak: „roku”, polskie nazwiska wykonawców co świadczyłoby o ich polskim pochodzeniu.

Tkactwo dwuosnowowe znane było w Anglii i Niemczech w XVIII i XIX wieku. W XX wieku spotyka się je w Hiszpanii, Włoszech i Polsce, a poza Europą, w Meksyku i Peru, ale tam znane są tylko małe formy tkackie, typu torby lub pasy. Jedynie u nas, w Polsce, występuje to rękodzieło do czasów obecnych, jako autentyczny wytwór kultury chłopskiej.

***

Najstarsze znane dywany mazurskie z okolic Ełku i Olecka występowały w XVIII i początku XIX wieku, potem zanikły, prawdopodobnie w związku z brakiem surowca, spowodowanym spadkiem hodowli owiec. Tkaniny te były utkane na wąskich warsztatach i zszywane z dwóch części przez środek. Były dwukolorowe i odznaczały się geometrycznymi wzorami zarówno w bordiurze jak i polu środkowym oraz charakterystycznymi fryzami postaci umieszczanymi wzdłuż krótkich brzegów i stąd przypuszczenie, że służyły jako nakrycia stołów.

Najstarsze tkaniny białostockie, z okolic Sokółki, Dąbrowy Białostockiej, Korycina, znane z kolekcji muzealnych, pochodzą z drugiej połowy XIX wieku. Najczęściej pojawiającym się na nich motywem zdobniczym są gałązki winorośli, listki, gwiazdki w polu środkowym i zygzaki w bordiurze oraz korowody weselne, fryzy postaci kobiet, mężczyzn, zwierząt, zakomponowane wzdłuż dłuższych brzegów tkaniny. Służyły jako nakrycia łóżek i były nieodzownym elementem wyprawy panny młodej, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Umiejętność ich wykonywania posiadały wiejskie kobiety, „specjalistki”, u których miejscowa ludność zamawiała dywany, ustalając uprzednio wzór, kolory, cenę. Często tkaczki wykonywały tkaniny z powierzonego surowca. Na utkanie dywanu potrzeba było ok. 3,5–4 kg wełny i dwóch tygodni pracy przy warsztacie, licząc 8-10 godzin dziennie. Tkaniny często miały wytkany rok wykonania oraz inicjały właściciela.

Na pozostałych terenach Podlasia i wschodniego Mazowsza tkaniny podwójne występowały od drugiej połowy XIX wieku do lat 60. XX wieku, jako „dywany tkacowskie” pochodzące z rzemieślniczych pracowni tkaczy.

Najbardziej znane to: tkaniny brańskie, z pracowni Szymona Namietkiewicza z Rudki, przeniesionej później do Brańska, gdzie tkali jego następcy m.in. Wiktor Pacelt, Bolesław Płoński, tkaniny braci Składanowskich z Wyszkowa i Tumanka, Ludwika Kowalskiego z Toczysk Podbornych, Bronisława Kowalskiego z Kosowa Lackiego. Tkacze rzemieślnicy trzymali się kilkunastu wyuczonych wzorów, nie wymyślali nowych układów kompozycyjnych, mimo że znali doskonale technikę. Dywany tkacowskie charakteryzują kombinacją kilkunastu motywów i niemal stałym układem kompozycyjnym. Pole środkowe wypełnione jest stale powtarzającymi się motywami, ułożonych po liniach pionowych i poziomych lub po liniach skośnych, tworzące szachownicę. Wcześniejsze mają motywy geometryczne, późniejsze roślinne a w bordiurze wijącą się girlandę. Wzory te występują na bardzo dużym obszarze.

W okresie międzywojennym nastąpił regres w tkactwie dwuosnowowym, spowodowany modą na imitacje białostockich kap fabrycznych. W związku z tym rozprzestrzeniły się dywany o wzorach kapowych, wraz z anilinowym farbowaniem włóczki i prasowaniem.

Datą przełomową dla rozwoju tkactwa dwuosnowowego jest rok 1934, kiedy Eleonora Plutyńska, profesor ASP w Warszawie, postanowiła zająć się tą dziedziną, z ramienia Towarzystwa Popierania Przemysłu Ludowego i Bazarów Przemysłu Ludowego, skupującego prace twórców ludowych.

Podejmując współpracę z tkaczkami w Janowie koło Sokółki, przyczyniła się do odrodzenia artystycznego tkaniny podwójnej, stworzenia nowego wzornictwa i w ogóle nowego typu polskiej tkaniny artystycznej. Po II wojnie światowej, Plutyńska kontynuowała swoją działalność, w ośrodku janowskim, obejmującym także sąsiednie wsie Marchelówkę, Wasilówkę i Trofimówkę, do 1960 roku. Powstały wtedy tkaniny oparte na motywach tradycyjnych, kopie starych XIX-wiecznych tkanin, połączenie tradycyjnych motywów w polu środkowym przy rezygnacji z rozbudowanej bordiury na rzecz gładkiego obramowania, bez wzorów. Powstały również zupełnie nowe kompozycje, nowe motywy: zwierza, drzewo, raj drzewo, las, bukiety. Często tkaniny były wykonywane pojedynczą nitką, włóczką farbowaną w naturalnych barwnikach (indygo, koszenila, olcha, kruszyna). Plutyńska przywróciła tradycyjną technikę barwienia wełny oraz używanie wełny w naturalnym kolorze runa owczego. Współpracowały z nią najzdolniejsze tkaczki: Felicja i Olimpia Jaroszewicz, Scholastyka Krupowicz, Aleksandra Bałakier, Wanda Rogalska, Aurelia Majewska. Po jej śmierci twórczynie zostały objęte mecenatem MKiS oraz Cepelii, tworzyły liczne prace na konkursy i wystawy.

Na terenie Suwalszczyzny najbardziej znanym ośrodkiem tkactwa podwójnego był Lipsk nad Biebrzą ze znakomitą tkaczką Franciszką Rybko, jej uczennicą Kazimierą Makowską oraz Pelagią Juchniewicz z Jastrzębnej II. Opiekę merytoryczną nad nimi sprawowała Janina Stankiewiczowa z Warszawskiej Pracowni Tkactwa Artystycznego ZPAP.

Na oddzielne omówienie zasługuje najwybitniejsza tkaczka dywanów podwójnych, Dominika Bujnowska z Węgrowa, związana z Podlaską Spółdzielnią Pracy Przemysłu Ludowego i Artystycznego, którą założyła po II wojnie światowej Zofia Tomerle. Bujnowska stworzyła nowy typ tkaniny – tkaninę obraz. Jej pierwsze prace „Droga przez wieś”, „Cztery pory roku”, „Sad”, „Pasieka w sadzie”, intuicyjnie pokazały zupełnie nowy sposób przedstawiania otaczającej rzeczywistości, zachowując bezbłędną harmonię treści i form. Prace te były znacznie bliższe mentalności ludowych tkaczek i ich widzeniu świata, niż inspiracje Plutyńskiej. One otworzyły drogę tkaczkom białostockim, pokazały, jak można ten świat przedstawiać, co pomogło zrobić im pierwszy krok do samodzielności. Na początku tkaczki kopiowały prace Bujnowskiej, a później zaczęły tworzyć własne tematy. Bujnowska wykształciła własne uczennice i kontynuatorki, m.in.: Wandę Niewęgłowską, Halinę Fijołek, Małgorzatę Rychlik.

Jadwiga Koszutska
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie

Obejrzyj katalog z warsztatów tkackich 2016 (PDF)

 

Współczesność

W 2020 roku SOK realizował projekt „Mistrzyni Sabina Knoch uczy tkać wielonicielnicową tkaninę lnianą”, realizowanego w ramach programu “Kultura i tradycja 2020”. Przedsięwzięcie miało na celu ochronę zanikających tradycji tkackich regionu i przywracanie ich środowisku lokalnemu. Pierwsza (teoretyczna) część warsztatów odbyła się w formie nauki zdalnej — filmów edukacyjnych na kanale YouTube SOK.

Cykl filmów ukazujących proces tkania, budowę krosna, prace przygotowawcze, walory tkanin”

Rok 2019 – warsztaty z Sabiną Knoch dot. sejpaka

 

Katalog „Wzornik” tkanin ze zbiorów muzeów etnograficznych w Polsce

— zbiory Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie (PME), Muzeum Etnograficznego w Toruniu (MET) i Muzeum w Białymstoku (MB). W katalogu wydzielono następujące grupy tkanin:

Grupa I: najstarsze, o wzorach tradycyjnych wykonane przed I wojną światową

Grupa II: tkaniny o wzorach tradycyjnych wykonany po II wojnie światowej

Grupa III: tkaniny o wzorze tradycyjnym „z korowodem”

Grupa IV: tkaniny mazurskie, wykonane w latach 70. — rekonstrukcje tkanin XVIII-wiecznych, na podstawie ilustracji z pracy K. Hahma „Ostpreussiche Bauerntepiche” Berlin 1937 r.,

Grupa V: tkaniny wykonane przez tkaczy specjalistów tzw. tkacowskie, żakardowe i kapowe

Grupa VI: tkaniny powstałe we współpracy z prof. E. Plutyńską i tkaniny tematyczne

Grupa VII: tkaniny-obrazy

 

 

Bibliografia tkanin podwójnych

Błachowski A., Dominika Bujnowska, tkaczka dywanów podwójnych. „Polska Sztuka Ludowa”, R.14, nr 2

Błachowski A., Ludowe tkaniny dwuosnowowe. Toruń 1990

Cieśla-Reinfussowa  Z., Brańskie dywany dwuosnowowe. „Polska Sztuka Ludowa”, R.11 nr 2

Cieśla-Reinfussowa Z., Dywany dwuosnowowe braci Składanowskich z Wyszkowa. „Polska Sztuka Ludowa”, R.8 , nr 1

Grabowski J., Tkanina ludowa. [w:] Tkanina Polska, Warszawa 1967

Królikowska K., Woźniak A., Tkackie obrazy. Łódź 1995

Matusek M., W sprawie pochodzenia polskich dywanów dwuosnowowych. „Polska Sztuka Ludowa”, R.34:1980 nr 3-4.

Nahlik A., W sprawie pochodzenia tak zwanych dywanów dwuosnowowych. „Polska Sztuka Ludowa” 1961 nr.3

Plutyńska E.,  O starych  podwójnych tkaninach Sokółki, Augustowa i Białegostoku… [w:] Tkanina polska, Warszawa 1967

Plutyńska E.,  Tkaniny podwójne. [w:] „Problemy” 1950 nr 50

Polskie tkaniny podwójne. Katalog wystawy w PME. Warszawa 1981

Staronkowa Z., Technika tkania dywanów dwuosnowowych. „Polska Sztuka Ludowa”, R.9:1955

Wojciechowski A., Dwuosnowowe tkaniny białostockie. „Polska Sztuka Ludowa”, R.4:1950 nr 7–12

 

Top